مصادیق اهل کتاباهل کتاب از نگاه قرآن شامل یهودیان و نصارا می شود. ۱ - مصادیق اهل کتاببررسی آیات مربوط و شأن نزول آن‌ها نشان می‌دهد که یهود و نصارا، مصداق روشن اهل کتاب از منظر قرآن‌اند و تورات و انجیل کتاب آسمانی آنان است. قرآن با استناد به نزول تورات و انجیل در زمان بعد از ابراهیم (علیه‌السلام)، احتجاج اهل کتاب بر سر یهودی یا نصرانی بودن آن حضرت را نابخردانه خوانده و نفی می‌کند: «یاَهلَ الکِتبِ لِمَ تُحاجّونَ فی اِبرهیمَ وما اُنزِلَتِ التَّورةُ والاِنجیلُ اِلاّ مِن بَعدِهِ اَفَلا تَعقِلون». نفی ارزش و بی‌پایه و اساس خواندن دین و آیین اهل کتاب بدون اعتقاد و عمل به تورات و انجیل نیز به روشنی نشان می‌دهد که مصداق مورد اشاره آن، پیروان این دو کتاب‌اند: «قُل یاَهلَ الکِتبِ لَستُم عَلی شَیء حَتّی‌تُقیموا التَّورةَ والاِنجیلَ و ما اُنزِلَ اِلَیکُم مِن رَبِّکُم...». اگر اهل کتاب، مصداق دیگری داشت، باید از کتاب آسمانی سومی نیز در کنار تورات و انجیل یاد می‌شد. مورد خطاب بودن یهود و نصارا یا یکی از آن دو در همه کاربردهای اهل کتاب نیز مدعای یاد شده را تأیید می‌کند. به‌اتفاق نظر همه فقها و متکلمان از جمله امام خمینی یهود و نصاری اهل کتاب‌اند و از نظر آنان در مورد مجوس (زرتشتیان) احتمال داشتن کتاب وجود دارد و از نظر احکام ملحق به اهل کتاب‌اند، بیشتر علمای اهل‌سنت احتمال کتابدار بودن مجوسیان را نپذیرفته‌اند. امام خمینی ذیل مباحث مربوط اهل کتاب، به روایاتی استناد کرده است که برخی از احکام مجوس را بیان می‌کند، ازاین‌رو امام خمینی مجوس را از مصادیق اهل کتاب به‌حساب آورده است. هرچند امام در کتاب تحریرالوسیله آنان را دارای شبه کتاب معرفی می‌کند. امام خمینی زرتشت را طایفه‌ای از مجوس می‌داند [۹]
خمینی، روح‌الله، کشف الاسرار، ص۱۱، تهران، بی‌تا.
و اوستا را کتاب تحریف شده منسوب به زرتشت و مجوس را از جهت فقهی ملحق به یهودیان و مسیحیان می‌داند و از اهل کتاب می‌شمارد که گمان به کتاب داشتن آنان وجود دارد. ازاین‌جهت حکم جزیه بر آنان ثابت است. مجوس بر این اعتقاد است که یزدان مبدا خیر و اهریمن مبدا شر است و یزدان اهریمن را ایجاد کرده است. ازاین‌رو بعضی مجوس را از جمله ثنویه به شمار نمی‌آورند؛ زیرا ثنویه به دو مبدا نور و ظلمت قائل‌اند که ازلی و قدیم‌اند اما مجوس نور را قدیم و ظلمت را حادث می‌دانند و نور را یزدان و اهریمن را شیطان می‌نامند که منشا شرور است. [۱۳]
خمینی، روح‌الله، کشف الاسرار، ص۱۱، تهران، بی‌تا.
امام خمینی نیز به دلیل روشن نبودن دین صابئه، آنان را تنها درصورتی‌که معلوم شود از مسیحیان‌اند در شمار اهل کتاب دانسته است. [۱۵]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۵۰۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۱.۱ - هویت صابئیان و مجوسیاناما اهل کتاب بودن صابئیان و مجوسیان هیچ مستند قرآنی ندارد و فقط یاد کرد آنان در کنار یهود و نصاراست که چنین پنداری را پدید آورده است: «اِنَّ الَّذینَ ءامَنوا والَّذینَ هادوا والصّبِینَ والنَّصری والمَجوسَ والَّذینَ اَشرَکوا اِنَّ اللّهَ یَفصِلُ بَینَهُم یَومَ القِیمَةِ...». این آیه فقط در صدد بیان این معناست که خداوند در روز قیامت ، میان گروههای یاد شده داوری کرده، حق را از باطل جدا و حقگرایی و باطلگرایی هریک را روشن می‌سازد؛ اما به هیچ وجه در مقام جداسازی صف صابئیها و مجوسیان از صف مشرکان و الحاق آنان به یهود و نصارا نیست. تاریخ پیدایش، تحول و چگونگی عقاید آنان نیز در هاله‌ای از ابهام است و اهل کتاب بودنشان مورد اتفاق همگان نیست. گروهی از محققان، صابئیان را مشرک ، ستاره‌پرست و ساکن در نواحی جنوب ایران و عراق [۱۷]
الجزیة و احکامها، ص۶۹.
و گروهی دیگر به سان یهود و نصارا در شمار اهل کتاب می‌دانند. جمعی دیگر آن‌ها را به دو گروه مشرک و اهل کتاب تقسیم کرده‌اند. [۱۹]
تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۶۴۷.
[۲۰]
جامع المقاصد، ج۱۲، ص۲۸۵.
تاریخ مجوس یا آیین زردشت نیز با ابهامات فراوانی روبه‌روست و درباره وجود پیامبر آنان به نام زردشت یا زرتشت، هویت ، شخصیت، زندگی و نیز کتاب وی به نام اَوِسْتا دیدگاههای متفاوتی در میان است. [۲۱]
تاریخ جامع ادیان، ص۴۴۹.
[۲۲]
تاریخ جامع ادیان، ص۴۸۴.
[۲۳]
الملل و النحل، ج۱، ص۶۵-۷۲.
پاره‌ای از مستندات تاریخی و نیز برخی احادیث اسلامی اهل کتاب بودن آنان را می‌رساند. [۲۴]
مختلف الشیعه، ج۴، ص۴۳.
[۲۵]
الجزیة و احکامها، ص۷۲.
شماری از فقهای شیعه نیز با دو گروه یاد شده، معامله اهل کتاب کرده‌اند. [۲۶]
شرایع الاسلام، ج۱، ص۲۵۰.
[۲۷]
مختلف‌الشیعه، ج۴، ص۴۳.
[۲۸]
تحریرالاحکام، ج۲، ص۱۷. تحریرالاحکام، ج۲، ص۱۳۸.
۲ - منابعارشاد العقل‌السلیم الی مزایا القرآن الکریم، ابی‌السعود؛ اسباب النزول، واحدی؛ املاء ما من به الرحمن؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیضاوی؛ البدایة و النهایه؛ بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ تاریخ جامع ادیان؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تحریرالاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تذکرة الفقهاء؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تفسیر الصافی؛ تفسیرالعیاشی؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکاشف؛ تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب؛ تفسیر نمونه؛ تفسیر نورالثقلین؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جامع المدارک؛ جامع المقاصد فی شرح‌القواعد؛ الجزیة و احکامها فی الفقه الاسلامی؛ جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره؛ حقوق اقلیتها بر اساس قرارداد ذمه؛ دایرة المعارف تشیع؛ زاد‌المسیر فی علم التفسیر؛ زبدة البیان فی براهین احکام القرآن؛ سیرة النبی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) من القرآن الکریم و‌السنة الصحیحه؛ شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و‌الحرام؛ الصحیح من سیرة النبی الاعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)؛ صیانة القرآن من التحریف؛ طهارت و نجاست اهل کتاب؛ الفقه الاسلامی و ادلته؛ فقه الصادق (علیه‌السلام)؛ فقه القرآن، راوندی؛ کشف الغطاء عن مبهمات شریعة الغراء؛ کشف‌اللثام عن قواعد الاحکام؛ لباب النقول فی اسباب النزول؛ لسان العرب؛ المبسوط فی فقه الامامیه؛ مجمع‌البحرین؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مجمع‌الفائدة و‌البرهان؛ مختلف الشیعة فی احکام الشریعه؛ مستمسک العروة الوثقی؛ مستند العروة الوثقی؛ الملل و النحل؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب؛ موسوعة الفقهیة المیسره؛ المیزان فی تفسیر‌القرآن؛ نورالبراهین فی اخبار السادة الطاهرین؛ النهایة فی غریب الحدیث و الاثر. ۳ - پانویس۴ - منبع• دائرة المعارف قرآن کریم جلد پنجم، برگرفته از مقاله«اهل ذمه قرآن» شماره۵. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : دیدگاه های کلامی امام خمینی
|